Atelier: Begrippen

De Bersiap is een zeer gewelddadige periode in de geschiedenis van voormalig Nederlands-Indië.

Na de capitulatie van Japan riep Indonesië de onafhankelijkheid uit, maar Nederland wilde dit niet erkennen. Er ontstond een machtsvacuüm. Twee weken later, in september, begon de geweldsuitbarsting die bekend staat als de Bersiap. In een half jaar tijd werd iedereen die Europees, Chinees of van gemengd bloed (Indisch) was, door Indonesische vrijheidsstrijders vermoord. Er vielen tienduizenden slachtoffers.

Als tegenreactie op de Bersiap sloeg Nederland terug met de zogenaamde ‘politionele acties’. Deze benaming klinkt alsof het een actie van de politie was, om de controle terug te winnen en zo de veiligheid te herstellen. Nederland plaatst zichzelf hiermee in de rol van bevrijder, in plaats van die van agressor. Maar de term ‘politionele acties’ is zeer misleidend. De Nederlandse troepen gebruikten in deze periode buitensporig geweld. Opnieuw vielen vele duizenden slachtoffers.

Uiteindelijk trokken de Nederlandse troepen zich, onder internationale druk, eind 1949 terug uit deze koloniale oorlog. Veel inwoners van Nederlands-Indië trokken toen naar Nederland.

Wil je meer weten over deze geschiedenis? Bezoek dan eens deze pagina van NPO Focus: https://npofocus.nl/artikel/7461/waarom-noemde-nederland-de-koloniale-oorlog-in-indonesie-politionele-acties.

Excuses
Op 10 maart 2020 heeft koning Willem Alexander zijn excuses aangeboden voor het Nederlandse aandeel in deze bloedige periode. Hij deed dit in het bijzijn van de Indonesische president Joko Widodo. Deze excuses zijn met gemengde gevoelens ontvangen. Sommige mensen vinden het goed dat Nederland verantwoordelijkheid neemt voor het leed dat in Indonesië is veroorzaakt. Anderen vinden dat de koning te kort door de bocht ging, omdat het geweld dat de (Nederlands-)Indische bevolking door Indonesische troepen is aangedaan, nu onbesproken blijft. Dit toont opnieuw aan hoe ingewikkelde deze geschiedenis is, en hoeveel perspectieven er zijn. Wil je hier meer over weten? Lees dan bijvoorbeeld dit stuk van Het Parool: https://www.parool.nl/nieuws/koning-biedt-excuses-aan-voor-nederlands-geweld-in-indonesie~be345c22/.

In 1945 en 1946 kwamen er zogenaamde ‘bevrijdingskinderen’ ter wereld. Zij werden geboren uit relaties tussen Nederlandse vrouwen en onze bevrijders; bijvoorbeeld Amerikanen, Canadezen, Engelsen, Schotten, Ieren, of Israëliërs. Dat kwam omdat er na de bevrijding van Nederland overal feest was – na jaren was het leed van de oorlog voorbij. In die feeststemming ontstonden vele relaties tussen Nederlandse vrouwen en buitenlandse soldaten – ook wanneer de vrouwen echtgenoten hadden, die op dat moment nog in een ander land tewerkgesteld waren.

Sommige bevrijdingskinderen in Limburg hadden zwarte vaders, uit het Amerikaanse leger dat in september 1944 vanuit België de grens bij Maastricht overstak en het zuiden van Nederland ontzette. Zij werden geboren met een huidskleur die opviel in het toen voornamelijk ‘witte’ Limburg. Wil je meer weten over de geschiedenis van deze kinderen? Bezoek dan eens de website van Mieke Kirkels, die hier onderzoek naar deed en er meerdere boeken over schreef. Ga naar https://blackliberators.nl/.

Op 20 januari 1942 kwamen 15 hoge officieren samen in een villa aan de Wannsee, een groot meer in een buitenwijk van Berlijn. Het doel van de samenkomst: een oplossing voor het ‘Jodenvraagstuk’.

Een belangrijk doel van de nazi’s was het doen verdwijnen van de 11 miljoen Europese Joden. Eerst dachten de nazi’s dat ze de Joden konden laten emigreren, maar vanwege de oorlogsomstandigheden bleek dat niet langer mogelijk. Het doodschieten van Joden werd door Duitse soldaten als traumatisch ervaren en het ging niet snel genoeg. Er moest dus een ‘passende oplossing’ worden bedacht. Dat gebeurde tijdens de Wannsee Conferentie.

Tijdens de bijeenkomst werd – zo weten we uit teruggevonden documenten en notulen – in ambtelijke taal gepraat; het gaat over ‘evacuaties’ van Joden en het zoeken van een ‘passende behandeling’. Maar de werkelijkheid was vele malen gruwelijker: tijdens deze bijeenkomst werd de genocide middels vergassing uitgedacht. Spil in dit verhaal is Reinhard Heydrich, die – samen met Adolf Eichmann, die de logistieke kant voor zijn rekening nam – het plan voor de massamoord had uitgedacht en aan de anderen voorstelde. Na de Wannsee Conferentie, die slechts twee uur duurde, was het lot voor de vele Europese Joden bezegeld.
Meer weten? In 2022 is een Duitse speelfilm uitgekomen, Die Wannssee Konferenz.

De Westerborkfilm is in 1944 gemaakt door de Joodse kampgevangene en fotograaf Rudolf Breslauer, in opdracht van de kampcommandant Albert Konrad Gemmeker. De film bevat zeldzame beelden van deportaties naar de vernietigingskampen. De filmfragmenten zijn in veel documentaires over de Jodenvervolging gebruikt. Tijdens zijn strafproces verklaarde Gemmeker dat hij de film had laten maken als ‘herinnering’. Hij wilde het leven in het kamp vastleggen, misschien omdat hij er trots op was. Een andere mogelijkheid voor het laten produceren van de film zou kunnen zijn om het economische en industriële ‘belang’ van het kamp aan te tonen aan zijn meerderen. Mogelijk hoopte Gemmeker dat hij, door dit in beeld te brengen, niet naar Oost-Europa overgeplaatst zou worden.

‘Die Wiedergutmachung’ betekent ‘de compensatie’, of  ‘het weer goed maken’. Het was een Duits systeem dat na de Tweede Wereldoorlog bedacht en ingevoerd werd. Hiermee konden overlevenden van de Holocaust, en anderen die direct slachtoffer waren geworden van de nazi’s, bij de Duitse regering aanspraak maken op een uitkering. Er was een vergoeding voor materiële schade – zoals het verlies van spullen of huizen – en voor immateriële schade – zoals psychisch lijden en verlies van geliefden.

Het Scholtenshuis is een beroemd en berucht gebouw in Groningen, waar in de Tweede Wereldoorlog de Sicherheitspolizei huishield, honderden verzetsstrijders gevangen nam en hen beestachtig behandelde. Tijdens de bevrijding van Groningen werd het gebouw hevig beschoten en in brand gestoken.

Tijdens Keti Koti wordt jaarlijks op 1 juli de afschaffing van de slavernij gevierd en herdacht.

Na ruim tweehonderd jaar slavernij schaft Nederland op 1 juli 1863 de slavernij in Suriname en de Nederlandse Antillen af. Keti Koti betekent ‘verbroken ketenen’, verwijzend naar de boeien waarmee de tot slaafgemaakten vastgezet werden. De officiële herdenkingsceremonie in Nederland vindt sinds 2009 plaats bij het Nationaal Monument Slavernijverleden in het Oosterpark in Amsterdam.

Vier grote steden vinden dat 1 juli in Nederland een nationale feestdag moet worden, net als in Suriname. Niet alleen om de slachtoffers te eren, maar ook om mensen bewust te maken van de gevolgen van het slavernijverleden. Dit werkt namelijk nog steeds door in onze vooroordelen en het racisme van nu.
Bron en voor meer informatie over Keti Koti: https://npokennis.nl/story/199/wat-is-keti-koti

In januari 1942 viel het Japanse leger het eiland Tarakan (voor de kust van Borneo, het huidige Kalimantan) binnen. De eerste gevechten op zee vonden al snel hierna plaats. Het Koninklijk Nederlands Indisch Leger (KNIL) capituleerde op 9 maart 1942. De strijd heeft dus maanden geduurd – daarmee is dit de grootste moderne oorlog die Nederland met een buitenlandse macht gevochten heeft.

Een deel van de overwonnen Europeanen werd van de Aziatische bevolking geïsoleerd en in Japanse krijgsgevangenen- of burgerkampen gevangen genomen. Aanvankelijk steunde de Indonesische bevolking de Japanners, maar deze houding veranderde naarmate de situatie verslechterde. Miljoenen Indonesische mannen werden door Japan gedwongen te werk gesteld als ‘romusha’ (dwangarbeider), onder andere aan de Birma-spoorweg. Ook Nederlandse en Geallieerde krijgsgevangenen moesten onder dwang werken. Duizenden Indonesiërs en Nederlanders kwamen hierbij om het leven.

In augustus 1945 – dus maanden na de bevrijding van Nederland – capituleerde Japan en stopte de Japanse bezetting van Nederlands-Indië. Nog in diezelfde maand riep Indonesië de onafhankelijkheid uit. Maar Nederland wilde de kolonie niet kwijtraken. De Nederlandse troepen sloegen hard terug, met zogenaamde ‘politionele acties’. De Nederlandse troepen gebruikten in deze periode buitensporig geweld en er vielen vele duizenden slachtoffers. Uiteindelijk trokken de Nederlandse troepen zich, onder internationale druk, eind 1949 terug uit de koloniale oorlog. Veel inwoners van Nederlands-Indië trokken toen naar Nederland.
Bron: www.tweedewereldoorlog.nl.

Vanaf de 16e eeuw veroverden veel West-Europese landen – vanuit het West-Europese perspectief bezien – overzeese gebieden. Deze gebieden werden vervolgens ‘koloniën’ genoemd. Ze werden gebruikt om winst mee te maken, bijvoorbeeld via de verhandeling van koffie en specerijen, maar ook als bron van mensenhandel: de slavernij. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog volgde de zogeheten ‘dekolonisatie’; de periode waarin steeds meer koloniën streden voor hun onafhankelijkheid. Vaak duurde het lang voordat een kolonie daadwerkelijk los was gekomen van het juk van de bezetter.

Wil je meer weten over het koloniale verleden van Nederland? Bezoek dan eens de overzichtspagina’s van NPO Focus. Bezoek de pagina over Nederlands-Indië hier: https://npofocus.nl/artikel/7894/hoe-regeerde-nederland-over-nederlands-indie. Bezoek de pagina over Suriname hier: https://npofocus.nl/artikel/8068/waarom-was-suriname-een-kolonie-van-nederland. Bezoek de pagina over de Antillen hier: https://npofocus.nl/artikel/7634/horen-de-voormalige-antillen-nog-bij-nederland.

Na de dood van Reinhard Heydrich eiste Hitler wraak. Hij beval dat Tsjechië ‘in bloed moest baden’. De nazi’s verwoestten het dorp Lidice. Alle mannen en vrouwen werden neergeschoten of naar kampen afgevoerd. De kinderen werden ook naar kampen afgevoerd, waar zij nagenoeg allemaal werden vergast. In totaal werden 340 mensen uit Lidice uit wraak vermoord door de nazi’s (192 mannen, 60 vrouwen en 88 kinderen). Tegenwoordig is er een zeer indrukwekkend herdenkingsmonument te bezoeken, genaamd ‘De kinderen van Lidice’.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hielden de nazi’s verschillende groepen mensen in hun concentratiekampen gevangen. Om deze snel van elkaar te kunnen onderscheiden, gebruikten ze een indeling met gekleurde stukken stof. De meest bekende daarvan is de gele ster, die voor Joodse mensen werd gebruikt. Er waren verschillende soorten ‘merktekens’, met elk een andere betekenis. Zo waren er driehoeken: rood, groen, blauw, paars, roze, zwart en bruin, en er was de omgekeerde rode driehoek.
Meer lezen? Zie https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Merktekens.

‘Moffenmeid’ of ‘moffenhoer’ is een scheldnaam voor vrouwen die tijdens de bezetting van Nederland in de Tweede Wereldoorlog een relatie hadden met een Duitse soldaat, of die daarvan werden verdacht. Het woord ‘mof’ is een scheldwoord voor Duitser. Vrouwen die als ‘moffenmeid’ werden gezien, werden na de bevrijding van Nederland op brute wijze publiekelijk gestraft.

Nationaal Ereveld Loenen is de laatste rustplaats van bijna vierduizend Nederlandse oorlogsslachtoffers: militairen en burgers. Zij verloren hun leven tijdens de Tweede Wereldoorlog of tijdens gewelddadige conflicten daarna – zoals in voormalig Nederlands-Indië of tijdens internationale (vredes)missies.

De graven op het ereveld liggen bijna onopvallend verspreid over een bosgebied. Hier zijn geen rechte rijen met kruisen, maar graven, ingericht met liggende stenen. Hier liggen de graven van mannen, vrouwen en kinderen: verzetsstrijders, dwangarbeiders, Engelandvaarders, vervolgingsslachtoffers, maar ook slachtoffers van de Japanse interneringskampen in Indonesië en militairen die sneuvelden tijdens (vredes)missies in Korea, Libanon, voormalig Joegoslavië, Afghanistan en Mali. Van hen is tachtig procent burger. In de kapel centraal op het ereveld worden honderddertigduizend mensen herdacht die geen aanwijsbaar graf hebben.
Bron en meer informatie over Nationaal Ereveld Loenen (onderdeel van de Oorlogsgravenstichting): https://www.oorlogsgravenstichting.nl/nationaal-ereveld-loenen

De verhalen van opa Dors komen voort uit gesprekken die hij voerde met zijn kleindochter Saskia. Saskia heeft deze foto meegestuurd – voor iedereen die het leuk vindt om een gezicht bij de verhalen te krijgen.

Heydrich was een Duits nazileider. Hij klom op in het militaire regime en groeide uit tot de oprichter en leider van de SD, de Sicherheitsdienst, waarmee elke Duitse burger in de gaten kon worden gehouden. Heydrich werd gezien als voorbeeld voor het Arische ‘ras’: hij was lang, blond en atletisch. En hij had, in Hitlers woorden, een ‘ijzeren hart’. Daarom werd hij gevreesd, ook in Tsjechië, waar hij in 1941 werd aangesteld als Reichsprotektor van Tsjechië – dat toen door Hitler ‘Protectoraat Bohemen en Moravië’ werd genoemd. Heydrich was de rechterhand van Heinrich Himmler, leider van de SS. Voor de Geallieerden was het duidelijk dat Heydrich het brein van Himmler was, en dat hij moest worden uitgeschakeld. Dus werd er een aanslag op zijn leven voorbereid, middels Operatie Antrophoid.

Op 28 december 1941 landden 7 Tsjechische en Slowaakse soldaten, die in Engeland door het Britse leger getraind waren met een parachutesprong in Praag. Zij verscholen zich bij verschillende mensen die aan het verzet gelieerd waren en probeerden al twee keer om Heydrich om te brengen, maar beide aanslagen mislukten. Op 27 mei 1942 pleegden Jozef Gabčík en Jan Kubiš de uiteindelijke aanslag. Heydrich liet zich altijd in een open auto vervoeren, omdat hij duidelijk wilde maken dat hij niets te vrezen had van het Tsjechische volk. Gabčík wachtte hem op in een bocht en wilde hem neerschieten, maar zijn wapen weigerde. Op dat moment gooide Kubiš een granaat onder de auto. Heydrich was slechts lichtgewond, maar overleed een paar dagen later toch (op 4 juni 1942).

Gabčík en Kubiš vluchtten na de aanslag en verschuilden zich in de Heilige-Cyrillus en Heilige Methodiuskerk. Hun locatie werd verraden door één van de andere parachutisten. Op 18 juni 1942 werden zij door een grote groep Duitse soldaten aangevallen. Een aantal uur wisten ze stand te houden, maar uiteindelijk zagen ze zich genoodzaakt om zelfmoord te plegen, omdat ze wisten dat de soldaten binnen zouden vallen.

In de kerk in Praag staat het Nationaal Monument van de Helden van de Heydrichaanse Terreur. Hier worden Gabčík en Kubiš, net als de andere parachutisten, de vele Tsjechische burgers gelieerd aan het verzet en de geestelijken die betrokken waren bij de onderduik van de aanslagplegers, geëerd en herdacht. Het monument is er ook voor de vele slachtoffers die vielen tijdens de periode waarin Heydrich aan de macht was.
Meer weten over Reinhard Heydrich? Lees dan het boek ‘Himmlers hersens heten Heydrich (HhhH)’, geschreven door Laurent Binet. Deze bestseller is grotendeels op feiten gebaseerd en hier en daar met fictie aangevuld. Gebaseerd op het boek is in 2017 ook een gelijknamige serie uitgebracht door de VPRO, terug te kijken op NPO: https://www.npostart.nl/himmlers-hersens-heten-heydrich/VPWON_1267269.

Anna Maria (Settela) Steinbach was een Nederlands meisje dat tijdens de Tweede Wereldoorlog naar concentratiekamp Auschwitz werd gedeporteerd en daar werd vergast. Ze werd geboren op 23 december 1934 in Buchten, een dorp in Limburg, en stierf op 31 juli 1944. Lange tijd is Settela een icoon geweest voor de Nederlandse Jodenvervolging. Dat komt omdat ze te zien is op beelden die de Duitsers maakten tijdens de deportatie. Pas in 1994 werd ontdekt dat ze niet Joods was, maar tot de Sinti-familie behoorde. Voor meer informatie en beeld van Settela, bezoek: https://westerborkportretten.nl/sinti-en-romaportretten/settela-steinbach.

De Sint Pietersberg in Maastricht staat bij veel Maastrichtse jongeren bekend als mooie picknickplek waar je kan genieten van het wijde uitzicht over de stad. De beste plek om de zon onder te zien gaan, of – als je net iets te lang bent opgebleven na het uitgaan – de zon weer op te zien komen. Maar daar, in de Sint Pietersberg, zijn kilometers lange gangen gegraven die tijdens de Tweede Wereldoorlog flink gebruikt werden door de Maastrichtenaren. Zo hebben in die grotten zo’n drieduizend mensen geschuild tijdens de bevrijding van Maastricht. Verder dienden de gangen als routes voor het smokkelen van voedselwaren, Geallieerden en zelfs Joden, de grens over naar België. Ook het beroemde schilderij ‘De Nachtwacht’ van Rembrandt heeft, samen met vele andere kunstwerken, maandenlang verscholen gelegen in een ondergrondse bunker in de berg – uit angst dat de werken tijdens bombardementen op musea vernietigd zouden worden.

De Slag om de Schelde was één van de grootste militaire operaties tijdens de Tweede Wereldoorlog. Britse, Canadese en Poolse troepen kregen de opdracht de Westerschelde, de toegangsweg naar Antwerpen, te veroveren op de Duitsers. De Antwerpse havens waren voor de Geallieerden van cruciaal belang voor de toevoer van troepen en materiaal. Zeeuws-Vlaanderen, Zuid-Beveland en Walcheren vormden in het najaar van 1944 het toneel van een ongekende strijd.
Bron: https://www.deslagomdeschelde.nl/

Stolpersteine (Nederlands: struikelstenen) worden sinds 1992 gemaakt door de kunstenaar Gunter Demnig. Het zijn messing steentjes waarmee we de slachtoffers van het nationaal-socialisme rond en tijdens de Tweede Wereldoorlog herdenken.

Dat gaat als volgt: de Stolpersteine worden in de stoep geplaatst voor de laatste (vrij gekozen) woning van de slachtoffers. Op elk steentje staat de naam van één slachtoffer. Daaronder staan het geboortejaar, plaats en datum van arrestatie door of namens het regime (wanneer van toepassing). En als laatste de plaats en datum waar het slachtoffer werd vermoord of is overleden.

Stolpersteine zijn gedenkstenen en nadrukkelijk geen grafstenen. Ze helpen ons om na te denken over het lot van slachtoffers rond en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze brengen hen opnieuw bijeen, als nagedachtenis aan de gezinnen die plotseling uit elkaar werden gerukt onder het nationaal-socialisme.

Er zijn Stolpersteine in minstens twaalfhonderd plaatsen in Duitsland, Oostenrijk, België, Kroatië, Tsjechië, Finland, Frankrijk, Griekenland, Italië, Hongarije, Litouwen, Luxemburg, Moldavië, Nederland, Noorwegen, Polen, Roemenië, Rusland, Slowakije, Slovenië, Spanje, Zwitserland en Oekraïne.
Bron: www.stichting-stolpersteine.nl

Het ‘vergissingsbombardement’ in Enschede: op 22 februari 1944 vlogen er honderdzevenenzeventig vliegtuigen van de Geallieerden richting Oschersleben en Gotha, in Duitsland. Toen ze boven Duitsland vlogen, werden ze allemaal teruggeroepen omdat het slecht weer was. Door de sterke wind waren de vliegtuigen een heel stuk afgedreven. Omdat ze dachten nog boven Duitsland te vliegen, lieten ze hun bommen vallen. De bommen kwamen echter terecht op Arnhem, Deventer, Nijmegen en Enschede. In Enschede vielen er die dag veertig doden en eenenveertig zwaargewonden.

Verstopte kinderen (gemte børn) is een term uit Denemarken. De Deense regering voerde de eerste jaren van de oorlog een samenwerkingspolitiek met de Duitse bezetter. Het leven van de Deense Joden veranderde daarom nauwelijks tijdens de eerste jaren van de oorlog. Pas in oktober 1943 kondigde de Duitse bezetter massa-arrestaties aan. Er werden direct grote reddingsacties op touw gezet en in drie weken tijd werd vijfennegentig procent van de Deense Joden in veiligheid gebracht in het politiek neutrale Zweden. De Joden werden ’s nachts naar de overkant gebracht in kleine zeilboten. Deze tocht was zeker niet zonder gevaar en men wist niet wat hen te wachten stond in Zweden. Sommige Joodse ouders durfden het daarom niet aan hun kinderen mee te nemen. Ze lieten hen achter bij families aan de Deense kust. Deze kinderen worden ook wel de ‘Gemte børn’ genoemd; de ‘verstopte kinderen’. In totaal zijn er honderdachtenveertig kinderen achtergelaten.

In Boedapest waren er in de periode van 21 juni 1944 tot eind november 1944 bijna tweeduizend ‘Yellow Star Houses’: verplichte verblijfplaatsen voor de Joodse inwoners van de stad. Zij moesten de gele ster dragen én in een met een kartonnen gele ster gemarkeerd huis wonen. Het doel was om de Joden alvast op één plek samen te brengen, voordat zij gedeporteerd zouden worden. In de huizen had elk gezin slechts beschikking over één kamer.